بی بی شاه جهان مهجوره 
مقدمه کتاب گل های یخ زده مجموعه ی شعری بی بی شاه جهان مهجوره

نویسند: سید شکیب زیرک

پیش از هر سخنی:

بی بی شاه جهان متخلص به مهجوره دخت گرانمایۀ الحاج قاضی سید شمس الدین حیران، شاعرصوفی مشرب، عاشق دل سوخته و بانوی هنجار شکن متولد ولسوالی تولک ولایت غور افغانستان. از سال تولد و یا وفاتش اطلاع دقیقی در دست نیست هرچند وی در دوران معاصر می زیسته است .

او به قول خودش از کودکی شیفتۀ شعر و شاعری بوده و همیشه ذهنش درگیر اوضاع
نا بسامان عصر خویش بوده.

او به شدت علاقه مند خواندن و نوشتن بوده و هیچ گاه این زمینه برایش میسر نگردید تا از نعمت سواد به طور کامل بهره مند گردد.

مهجوره بدون شک به شدت متاثر از اوضاع زمان خویش بوده واز پدیده های زشت رنج می برده، به نمونه زیر در مورد رشوه توجه فرمائید:

نیست جای رشوت و تمکین ومـال                               
غیرعدل آنجا نباشــــــد هیچ راه
 

وی از جمله معدود زنان معاصر افغانستان هست که راه طریقت پیش گرفته و در وادی تصوف و عرفان گامهای بلندی برداشته است ،او در تصوف در میان زنان ،ای بسا که مردان و شاعران آن زمان، بی همتا بوده و در اغلب اشعارش طلب همت راه از پیر و مرشد به چشم می خورد.

او به مرشد خویش احترام خاص داشته و همیشه در اشعارش از ایشان نام برده است و ارادت خویش را نسبت به ایشان بیان کرده است.

نظام الدین که باشد نور دیده
بگو ازمن سـلام بی نهــــایت
 

و اما اغلب مرثیه ها و مدایح مهجوره بر وصف غوث محمد شاه سروده شده است:

مهی نامهربان من مقام ومنــــــــــزلش غوراست                 

دلـم ازعشق روی او همیــشه زار و رنــــجوراست   

زنسل شاه ولی الله که اوهم مــــــــطلع نور است     

که همتایش نه درهند و نه اندر چـــین وغور است 

که نامش غوث محمد شاه مـیان خلق مشهوراست

 

به قربان همــــــان نام نیکوی شاه امان الله                  
دلم پرورده میــــــباشد به مهرشاه ولی الله
که خدمتگار دیرینم بسلطان غوث محمدشاه          
میان اهل عرفان درمـــقام خویش باشد شاه

نمونه دیگر:

خودش تائید میکند که یار با وفایش عارف و متشرع زمان خود بوده است :

مـــــــــرا در غوریارباوفا بود                        
که اندر جمع عرفان پرصدابود
تمام گمـــــرهان را رهنمابود                         
همیشه همچو کوهی پابجابود
 

گویا تا سن هفتاد سالگی همچنان در هجر معشوق صادق میسوخته است بدون شک مهجوره با گذار از عشق مجازی و زمینی به عشق متعالی و آسمانی دست می یابد و

الا ای مرشـــد والامقامم                    
توجه کن بفرزنـدان زارم
زلطف ومرحمت والاتبارم                         
نظرکن از فراقت بیقرارم

شعر زیر نمونه بارز از این گذار است.

بعد از فوت غوث محمد شاه آقا نوعیت سرایش مهجوره رنگی دیگری به خود میگیرد،شیرازه های شعر عرفانی در شعرش متجلی شده و انوار از معرفت حقیقی مشتمل حال آن مستورة دوران میشود:

الهی عاجزوشرمــــــنده ام من                         
زدست نفس بد  درمانده ام مـن         
ثنــــاخوان توام تـا زنده ام من                         
زجان و دل غلام وبـنده ام من

مهجوره در نهایت آدم بی رهبر و مرشد را کور میداند:

کسی را کو نبود رهبریقین میدان که او کوراست

 

مشغولی با خاطر یار و دوری از دیگران ،گوشه گیری و انزوا از جمله خصایص دیگر مهجوره بوده است و این مفکوره در ذهن خواننده زمانی رنگ میگیرد که در اوج و عمق اشعار مهجوره سیر کند و به این باور می رسد که بدون شک او در تنهایی های خودش عالمی داشته است و به دور از چشم دیگران در دنیای خودش غرق تفکرات منحصر به خودش بوده است.

همه وقت فکرمن ســـــوی توباشد                         
که میباشم زخلقان من رمــــــیده
ز قوم و خویشوندان دخـت و اخوان
چو آهو مـن گریزان وحشـی رمیده
شدم وحشی صفت از اهل عـــــالم                         
زنزد شان گــــــــریزانم چه فایده

این انزوا به شکل وحشتناکی ادامه پیدا میکند و حتم بر این است که مهجوره در اواخر عمر خود حتی از فرزندان و اعضای خانواده اش نیز دل بریده و در گوشۀ انزوا عمر به سرمیکرده است.

شده وحشی صفت مهجورۀ زار
که از اهل جهان بیزار تـــاکی
 

وی خط و قلم و در مجموع سواد را به مثابه بال و پر دانسته است و اذعان میدارد که انسان بی سواد یعنی مرغ شکسته بال،وی از این ضعف شرمسار هست و زندگی بدون سواد را زحمت میداند و این نهایت علاقه اش به دانش و سواد را میرساند:

نه خط ونه قلم دارم نه هـم علم                  
مثال مرغک بشکســـــــته بالم
به عجزخویشتن شرمنده ام من           
بدرگاه خدای خویـــــش نالم

الاایدوستان این اســـــت حالم                
بزحمت هـــای دوران میگذارم

مهجوره شاید تنها زنی بوده است در آن دوران تا این حد از بی سوادی رنج میبرده است به همین دلیل وی چندین مرتبه درچندین جای دیوان شعری اش از بی سوادی شکوه کرده است:

زمن پرسی بدان این است حالم               
به محنت های دوران پایمالــم
نه خط ونه قلم دارم نه هم علم                             
مثال مرغکی بشکسته بـــــالم  

 به همین ترتیب اشعار دیگری نیز در همین خصوص است، مرحوم سید غیاث الدین (ویران) برادر (مهجوره ) که در ایام جوانی ولسوالی تولک وطن پدری خود را ترک گفته به قریه دره تخت مسکون میگردد خواهی نخواهی فرقت از برادران ، خواهران واقوام بی تاثیر نبوده درجمع (مهجوره ) با ایشان مکاتبه شعری داشته به بجواب
(مهجوره ) به این نمونه زیبا دقت نمائید:

الا مهجوره مکـــــــتوب تو دیدم                             
تکلم های مــــــــرغوب تو دیدم
اگر چه خط نداری نیست حرفی                           
حذر از طرز واســــلـوب تودیدم
چراغ لاله در شبهای تاریــــــک                           
بدست همچو محبوب تو دیــدم
ممات دار  دنیا را به عقــــــبی                           
نمک از چشم مرطوب تودیــدم                   
اگر دیوانه و صاحب کمــــــالی                            
مع القصه بمــــطلوب تو دیـدم
به حیرت رفتم از خود بنت حیران                              

به ر اه را ست آشوب تودیـــــــدم
باین ( ویران ) نظر کن خواهر من
دل وجانرا بمــــــصلوب تودیدم
 

او مقصر اصلی نیست،جّو زمان و مکان مهجوره و جامعه عقب مانده آن زمان بر وی این وضعیت را تحمیل کرده است و در این مورد می گوید:

 

چـــه گـــویــــم طالع و اقبـال کم را                                
خـــدا لایـــق  ندیدبرمـــن قلـــم را
کـــه این تقصیراز استاد مـــن شـــد                                 
  نمود با من چنین ظلـــم و ستـــم را
دعـــای بـــد بحق او نــــگـــویـــم                                 
کشند بـــر جــــرم و ایـنکارش قلم را
در آن وقت کـــه مــن بودم بمکـــتب                              
پسند کس نبـــود رســـم و رقــــم را
قلـــم امـــروز هـــرجائی بکـــــارست                              
ندانند قـــدرآن نـــه بیش وکـــــم را
قلـــم بـــاشــد مرا همراز و هم کیش                             
بـــه تحریــر آورد او درد و غـــــم را 
قلـــم دانـــد زغمهـــای نــهـــانـــم                               
بـــدانـــد آنچه دارم غـــم و هـــم را

مهجوره تا حدی مشتاق قلم و نوشتن و خواندن بوده است که حتی گاهی در عالم تخیل گویا می نوشته است و با قلم و کاغذ اُنس داشته است ، به این نمونه توجه نمائید:

قلم بر دست دفترها نویــسم                     
مرا باشد بدل راز نهان خوش
 

 

و یا اینکه :

راز های دل غمدیده خود                 
به قلم می نمایمت اظها

مهجوره عشق ورزی را از ابتدای زندگی خویش در نهاد خود این گونه بیان میکند :

زان روز که مرا مادر من زاد به ایام                
سرمشق بمن داد زعشـقت پدرمن 

گاهی شوریده گی وضع روحی مهجوره در حدی میرسیده است که او دست یازیده به طرح سوالاتی از مخاطب نا معلوم تا شاید فرجی باشد بر این وضع آشفته وی:

مگر«مهجوره» را خلاق بیچون                 
رفیق رنج و غمها آفـــــریده 

مایوس شدن از ادامۀ مسیر، و این میرساند که مهجوره بنا به مسئله خوف و رجاء گاهی از ادامۀ مسیر هراسیده و خسته شده و گاهی هم مشتاقانه بر طی مسیر عرفان گام می نهد.

بنارعشق سوزانم چه فایده                         
زسرتاپای بریانم چه فاید

این فراق همیشه سوال بر انگیز بوده است:

به بستر خفته وبیمارتاکی                  
به آه و ناله های زار تــاکی
 

دوباره بر مگردد:

دل از ره عشق برنــدارم                         
منصورم اگرکشی توبردا

توجه به ادب عرفانی :

 

انا الحق میزنم مانند منـــصور                  
سرم اندر تنــــــاب دار تاکی
بپای دار چون منــصور افگار             
اناالحق میزنم هردم الــــهی

چنین به نظر میرسد که شاعر همیشه در سرایش شعر مشغول بوده است و هیچگاه دم نزده است و پی در پی دامن شعر در دست و متکی بر مادر ادب فارسی بوده است.

همه شب تا سحر در روی بستر                  
به نظم وبیت و یا  اشعار تاکی
 

این سرایش گاهی هم مهجوره را خسته ساخته و شعر را وسیله قوی برای تماس با معبود بی چونش نداسته و چنین میسراید :

نمــی گویم دگر شعر و رباعی                         
نمایم از رباعی ها جـــــدائی
کنم صبر وصبوری پیشه خود                        
بده اجــــری تو بامن یا الهی 
 

تلمیحات زیبا :

حسن یوسف بفروشند به بازار متاع
همه خلق است خریدار خدا خیرکند
 

فتادم همچو یوسف در تک چاه             
کنم از ناله های زار من عرض
 

حسن یوسف بفروشند به بازار متاع
همه خلق است خریدار خدا خیرکند

مرا در عشق چون منصور گردان
میسر ساز دیدارش ببینم
 

مهجوره صرفاً با برادر خویش سید غیاث الدین ویران که دور از وی حیات به سر میبرده  و مرشدش که نمونه ها در ذیل نقل میشود ، مکاتبه داشته است:

مرحوم سید غیاث الدین (ویران ) برادر (مهجوره ) ازخواهرش چنین استفسار می نماید

 
الا ای بنت حیران چیست حــــالــــت
بیا تشریـح نمــــا از جــــزو تــــامــــت
دُری نظمت بــــروی صفحه دیــــدم
همه پــــر زیــــور و کــــان مـلاحــــت
سیاقش موجز و طبعش بلنــــد اســــت
که موجش ایـن چنین دارد بــــلاغــــت
کمیــــنه غنچه ای از بــــاغ حــــیــــران
مــعــــاذ الله بســــی دارد فصاحت
سر هر مصر عش را غــــور کــــردم

 
کــــه هر لفظش جدا دارد لطـــــافــــت
معارف مانــده ساکــــت بلبلانــــش
بــــه شیرین حـرفی ونطق و بیــــانــــت
خــــدا حیــــران را مغفور گــــردان
بیــــــا مــــرزش به فــــردای قیــــامــــت
تــــو هم مهجوره را محتاج مگــــذار
الهــــی العالمیــــن یا جمع قــــدرت
بدرگاهش سگی چون ابن حیــــران
فتاده شــــرمســــارو هــــم ملامـــت

نگارش ( مهجوره ) در جواب برادرش مرحوم سید غیاث الدین (ویران)

 

گهــــی شبهــــا بگریــــه ابــرنیسان                    

گهــی چــون طوطیــان در قیل وقــالـم
گهــــی مهجوره حیران بنت حیران
گهــــی رنــــجــــور ومحتاج وصـالـم

زمانیکه حسب هدایت مرشدش اشعار خود را میفرستد اینطور جواب اخذ میکند:

بــیاورد قاصـــدی اشعار از یار                                     
یقین هرحرف او چـــون دُر شهوار
بخواندم شعــر های نازنینت                                      
بجمع شاعران باشــی تو سالار
نباشد مثلت ای خورشـــــــید خاور                                 
وفا بنمای بر مرشد تو یــکسر
رخت بنمای نزد عاشـقانت                                       
جمالت چون قمر بلکه فزون تـــــر    
همیشه میــــنمائی شور و افــــــغان                                      
اگر دورم  مـرا نزدیک مـیدان

بکن صبری تــــو ای دُر یـــــگــانه                                    
توئی «مهجوره» من بنت حـــــــیران
موشه را بخوان ایدوســــــت غــفار                                     
ز هر مصرع که حرفش را تــو بردار
شود معلوم اســـم محضــت آندم                                     
دعا گویت منم ای مـــاه ده چار
روان کردی بداعی خاصـه یکتان                                 
دعا کردم قبول حق شـــود آن
الهی مقصدش را کن میــــسر                                     
که او هست مخلص ومحبوب پیران
 

مهجوره بر حسب توصیه و اذن مرشدش دیوان اشعار خود را تکمیل وغرض مطالعه شان تقدیم میکند مرشد عالیقدر و عالی مقامش بعد از مطالعه چنین میفرمایند:

نباشد بمثل تو محجوبه هــــــم                                   
نگویم بمستوره من بیش وکـم
بخواندند دیوان خــوب ترا                                      
به مجلس بگفتند صــــد مرحبا
چو دیوان خوب ترا خوانده ام                                      
بتو عشر در هم فرستـــاده ام
بــگردن بیاویز ای مه لقا                                      
مبارک بـــــود این همه مر ترا
بگو شعر بسـیار ای گلعذار
که  بعد تو ماند هـــمه یادگار
تو نور جهان و جـــــهان پر ز نور                                    
که تولک منور دگر مــلک غور
ز نورت خجل ماه وخورشید دان                                     
تو حوری یا پری در جمع زنان

مهجوره با وصف اینکه نوشتن نمیدانسته است الحق شاعره ای توانا و صوفیی کاملی بوده است او شعر را خود جوش می سرائیده است و از فنون شعری به جز هم آوائی های سنتی و محلی چیزی نمیدانسته ،تنها قوۀ که شعرش را روان و زبان شعرش را هنری ساخته است شاید هم مشخصۀ ژنتیکی و ارثی بوده است که از پدر خویش سید شمس الدین حیران شاعر،عارف،نویسنده و قاضی بی بدیل عصر خویش به یاد گار برده است،در شعر مهجوره کمی ها و کاستی های فراوانی از نظر تخنیک و فنون شعری به مشاهده می رسد که این یک امر طبیعی هست و کسی که نوشتن نداند و در محیطی بسته و به دور از شهر زندگی کند این یک موضوع تازه و به دور از ذهن نیست.

من زمانی که این مجموعه را ویرایش میکردم تعداد کثیری از ابیات مهجوره را یا باز نویسی نمودم و یا هم اینکه تغییرات چشم گیری در آن ها وارد آوردم و این در حالی است که پدر بزرگوارم نیز وقتی کتاب مهجوره را باز نویسی نمودند یک سلسله اصلاحاتی را به اصل متن کتاب پدید آوردند.

دو دلیل از  اصلی ترین دلایل این همه نا برابری ها درشعر مهجوره میتواند باشد، اول اینکه شعرش خود جوش بوده وی نه تعلیم دیده و نه هم درس خوانده است و دوم اینکه چون وی نویسنده نبوده است اغلب اشعارش یا قبلا توسط اشخاص حفظ شده و سینه به سینه نقل شده است و یا هم توسط دیگران نوشته شده که طبعاً هر نویسنده ای دخل و صرف های خویش را بر شعر وی تحمیل داشته.

یکی از نکته های جالب شعر مهجوره این است که وی در حالیکه در متن قریه و کاملا دور از شهر زندگی میکرده و دارای لهجه و گویش محلی بوده است این گویش ها هیچگاهی در دیوان اشعارش راه نیافته است،این موضوع جای تامل دارد که نویسنده و شاعری در محلی زندگی کند و هیچ توجهی به گویش های محلی و لهجۀ متعارف ماحول خویش نداشته باشد و تمام آثارش از زبان معیاری برخوردار باشد،این موضوع هم جای نقد دارد و هم تقدیر چرا نقد به این دلیل که خوب است نویسنده و یا شاعری داشته های محیط و مرسومات محل خویش را در دل آثارش پنهان داشته و به نسل های بعد انتقال بدهد  و تحسین کار در این است که زنی بی سواد در محیط دور از تمدن شعر میسراید با زبان معیاری و به دور از هر نوع مصطلحات و امثال محیطی.

سید شکیب زیرک

هرات جدی 1393

​

نمونه اشعار مهجوره 

​

همی گویم منی مهجوره یی زار
کشیدم در صبابت رنج بسیار
فزون می گشت دائم درد و رنجم
هویدا بود بهرکس رنگ زردم
مرا عشق ولی الله بسر شد                    

به سن بیست و هفت حالم دگرشد

به سوی پرچمن طیران روح شد                          

هوای جام وحدت از سبوح شد

بمن معلوم شد از نقشبندان

از آن آتش گرفت هم جسم هم جان

به قلبم عشق ایشان جاگزین شد

چو صیادی به قتلم در کمین شد

خطاب آمد که برخیز ایدلآرام 

مسجل می شدو کارت سرانجام

اگر باسوی ما باشد تُرامیل

تُرا سازیم به مشتاقان سرخیل

به بوی نقشبندان شو معطر                        

دلت را ساز چون شمعی منور

بود «مهجوره» مشتاق وظایف

گذارد  از مکان هر لطایف

****

زجمع مرشدان شاه غوث محمد                

قرین است نام او با نام احمد

بخوابت دیده ام ای سرو آزاد       

بکوه بیستونم همچو فرهاد

بدنیا مقصد من بر دوچیز است

اول مهر و دوم وصل عزیزاست

شروع کردم به اشعار عجائب

اگر چه از نظر بودی تو غائب

به وصفت این چنین گفتار کردم

هر آنچه در دل است اظهار کردم

برو قاصد بنزد شاه خوبان

سلامم را رسان به شاه خوبان

اجازت گیر از آن دلربایم

بخدمت من بیایم یا نیایم

بسرعت رو بسوی یار قاصد                          

حقیقت را بگو با نزد مرشد

بگو قاصد که دارم قلب پران  

بسوی پرچمن با چشم گریان

الا قاصد زتو خواهم جوابی

جواب خوشتر از آب حیاتی

الا قاصد بیا از دل سخن گو

ز احوال شریف پرچمن گو  

خطابم کرد قاصد چون مه نو

هرآنچه گفته است مهجوره بشنو

مکن در وصل من تو آرزو را

بود دیدار،ما با یوم فردا          

ببین «مهجوره» بر جانت چه ها شد

فغان و شور تو بی منتها شد

****

اول من حمد گویم مر خدارا

دوم نعت رسول مجتبی را

ابوبکرو عمر عثمان وحیدر                       

فدایم چاریار باصفا را

درود  بی عدد هر دم فرستم               

به اهل بیت و اصحاب عبارا

طفیل آن حبیب خود خداوند

نمود پیدا زمین وهم سمارا

بفردا حضرت ختم النبین         

شفاعت میکند شاه و گدا را

همی خواهم از آن حی توانا                

ببخشد امتان بینوا را

اگر چه،ما گناه بسیار داریم

ولی داریم بخود آن پیشوا را

الهی کن نصیبم خانه ات را

امید است رحمت بی تنها را

بگردم گرد گرد خانۀ تو              

کشم برچشم خود آن توتیارا

زشور دل بر آرم آه و افغان           

بخوانم آیت اغفرلنا را

چه باشد یا نبی الله اگر من     

ببینم روضه پاک شما را

به خاک وخون طپم چون مرغ بسمل                

ببوسم عتبه دارالشفا را

گذارم رخ بر روی خاک پاکت                     

بخوانم صد سلام و صد دعا را

اگر افتد گذارم سوی بغداد           

ببوسم تربت شیر خدا را

کشم برچشم خود مانند سرمه     

من آن خاک حریم کربلا را

نصیبم کن خداوندا که بینم

به چشمم روضة خیرالانارا

کنم خاکش به آب چشم خود گل                      

ببوسم نعل بنت مصطفی را

کنم جاروب اندر نوک مژگان                 

من آن خاک جمیع انبیاء را

دو چشم روشن من گشته تاریک            

خداوندا ببخش نوروضیاءرا

نباشی لایق چندین سعادت

تو«مهجوره» بجا بگذار پا را

****

یاالهی خود نمودی این چنین نالان مرا               

از فراق عشق خوبان کرده ای بریان مرا

اندر آندم از عدم آوری من را در وجود    

هست کردی قلب جوشان دیده گریان مرا

من بحال خود نمیدانم چه سازم چون کنم       

چونکه خود انداختی در بحر بی پایان مرا

مردماننددائما اند پی عیش وطرب    

خوی کردی در جهان این ناله و فغان مرا

گرچه دادی کشک و ایوانم رسد اندر فلک   

آرزوی شان ندارم هست چون نیران مرا

گر بدانستی که فردامن همی باشم سعید

اندرین دنیا نمی بودی دگر ارمان مرا

هرکه را هست آرزوی بر دری توای کریم

من دگر چیزی نمیخواهم بده ایمان مرا

چونکه سرتا در قدم آلوده ام در معصیت

هرزمان دریاد آید آتش نیران مرا

سر به زانوی تفکر من بخود پیچیده ام

من همی دانم که دنیا هست چون زندان مرا

درسرم انداختی ایدوست سودا و جنون       

کرده ای بیگانه از خویشان وفرزندان مرا

عاجز وحیران و سرگردان بهرسومیدوم

خود نمودی عاجزوحیران وسرگردان مرا

شکردارم صبردارم ای کریم کارساز

ساختی محزون و هم «مهجوره» حیران مرا

****

حزین وخسته و زارم خدایا                         

زخجلت رو بدیوارم خدایا

نظرکن سوی من از رحمت خود          

مبین بافعل و کردارم خدایا

من از اعمال و کردار گذشته          

دم صد بار بیزارم خدایا

بوقت مردن و جاندادن خود                  

امید از فضل تو دارم خدایا

ازین دنیا روم با خانه تار

بکن روشن شب تارم خدایا

مکن رسوا به محشرنزد خلقان        

بروی شاه مختارم خدایا

نخواهم جنت وطوبی وکوثر    

مشرف کن بدیدارم خدایا

اگر لطفت نباشد دست گیرم           

به آن دنیا پریشانم خدایا

منی «مهجوره» را صد تاج بخشی

که خوانی کلب در بارم خدایا