پیشگفتاری در مورد حیران و آثارش :
 

    

عده اي از فرهنگيان ، ادب دوستان ودانشمندان ولايت غور بخصوص استاد توانا شاعر با استعداد ، غلام حيدر يگانه از ولسوالي پسابند ، مرحوم استاد محمد ظاهر جلالي نواده سياه موي وجلالي استاد پوهنتون از ولسوالي شهرك استاد عبدالحي فرهمند نقاش چيره دست خوش خلق وهميشه خندان استاد هنر هاي زيبا پوهنتون كابل از ولسوالي پسابند استاد احمد شاه سليمي از ولسوالي تيوره استاد عبدالقيوم تابش از ولسوالي شهرك خواستند تا محفل را تحت نام (ياد بود پژوهشي ادبي آثار حيران) را در كابل مركز افغانستان داير نمايند قبل از تدوير محفل ديوان غزليات حيران و رساله هاي شعري آن كه در زمينه هاي مختلف تدوين شده بود بدسترس اكادمي علوم و عده اي از استادان پوهنتون كابل قرار داده شد تا بعد از مطالعه بر داشت ها ونظريات خويش را ارائه نمايند اين تصميم نخستين كار رسمي فرهنگيان ولايت غور بود كه در سطح كابل صورت ميگرفت.

اين محفل پرشكوه بهمت عالي و اهتمام بي نهايت محترم محمد داود "حرمت" فرزند مرحوم ميرزا دين محمد خان غوری كه بحيث رئيس در يكي از بخش هاي امور مليت هاي صدارت كار ميكرد ومصارف آن را از دولت تهيه كرده بود در سال 1369 هجري شمسي باساس هدايت صدارت وقت تدوير گرديد عده اي از سر محققين ، اكادميسنها ، استادان اكادمي علوم ، استادان دانشگاه كابل ، دانشمندان ، شعرا ، متصوفين بشمول فرهنگيان عزيز ولايت غور باستان كه طراحان وگرداننده گان محفل بودند اشتراك داشتند.

در مرحله نخست زنده گي نامه حيران جد بزرگوارم توسط اينجانب سيد محمد رفيق نادم قرائت گرديد سپس بعضي از مشتركين با عناوين مختلف ابراز نظر نمودند كه فشرده آنها قرار ذيل است :

1. حيران كي بود؟:

دانشمند توانا ، عالم متبحر شاعر ونويسنده زبر دست محترم مولوي محمد حميدي از ولسوالي ساغر گفت: قاضي ميرسيد شمس الدين ازتيره وتبار سادات حسني اولاد حضرت خواجه صاحب سيد عبدالله (علوي) متخلص به حيران .

عالم جامع ، مدرس لايق ، سخنور بليغ ، عارف نامي ، متصوف سامي وپرهيزگار روز گارش بود در مسير رياضت هاي جان فرساي عرفاني طريقت را بمثابه عمل وخدمت به شريعت وتصفيه باطن باكمال جدو جهد رعايت نموده مراتب سلوك طريقه عليه قادريه را تعليم وارشاد مي نمود ، مطابق نام برگزيده شعري وتخلص منتخبه خويش درين حيرتكده جهان ، حيرت انگيزانه به نظر وعمل وكردار خارق العاده متوسل مي شدند ومبهوت وحيران ، واله سرگردان و در عين زمان متجسس وژرف نگر عصر شان بود از مطالعه قصائد ،غزليات ، مثنويات وساير اشعار شان بخوبي درك مي شود كه در همه جهات زنده گي فردي واجتماعي با -همه مسايل مذهبي واخلاقي با دقت عالمانه وعارفانه با شور عاشقانه ومحبت خالصانه اداء رسالت نموده عطش خود را فرو مي نشاندند مظاهر حيرت زاي عالم طبيعت ومحاسن بديع خلقت را باستغراق در معرفت حق بمثابه دائرة المعارف كائنات در تامل وتدبر مي نشست در وصف ريحان ، شقايق ، باغ ، راغ ، گلزار ، چمنستان ، باتخيل ظريفانه سروده هاي دل انگيز وسحر آميز سر مي داد و در طلب جمال مشاهد مطلب ومقصودش هر ورق را دفتر پنداشته در سيرو سلوك بعالم معني جانب حقيقت طي طريق ميكرد ، حيران با حيرت آوري وشگفت انگيزي اهل زمانه اش را در مورد انسان بلكه در برابر همه عالميان بعدل وانصاف عطا وبخشش ، مروت واحسان دعوت نموده اکيداً نصيحت و وصيت می نمودند در پايداری ومداومت در امر فرمان برداري واطاعت از اوامر شريعت غراء محمدي "ص" پيروان دين سرمدي را در نهايت دلسوزي وترحم تبليغ ميكردند و در امر تصفيه باطن وتزكيه نفس برمبنايي تقاضاي طريقت وعرفان به تزهد و كسب فضايل حميده دعوت و در زمينه مدارج سلوك وطي طريق آئين تصوف را رشد ميفرمودند .

حيران در قصايد عربي و دري و غزليات عشقي و عرفاني و مثنويات خويش ايراد مضامين شور انگيز طوفان نموده اشعار شان در پيروي واقتضاء از حافظ ولسان الغیب سعدي شيرين زبان از آن شيرازيان زمان بيشتر در دلهاي مردم قرار گرفته است با يك خرق واعجاز ديگر بويژه گي اخص بين دري پردازان درخشيده است باين مفهوم كه سرايش قصايد عربي در كمال بلاغت وفصاحت در ميدان يكه تازي نموده.حيران در لفافه وپيچشهاي شعري شان از گل ومل وسنبل در بكار بردن استعارات وهم چنين از خد، قد ، غبغب ، سيب زنخ ياد آور شده مظاهر جمال را بحكم قنطره جانب حقيقت مي ستود وهيجگاه از مطالعه ومذاكره پيرامون مظاهر طبيعت كه نيازمند صانع مقتدر ونيرومند ميباشد فارغ نبود زيبائي هاي خدا داد پديده ها واشياء را كه برنگ وگونه خاص آفريده شده زير پژوهش قرار داده مفهوم هريك را در تركيب اشعار شان ودر غالب استعارات گنجانيده است فقط حيران بوده كه رنگها را از نظر ومنطق خويش مورد تحليل وتجزيه قرارداده در لابلاي اشعار مشخصه شان كه به ادعيه هفت رنگ است قرارداده مشخصات هر رنگ را از نگاه تاثير وخصلت با ظرافت بي نظيري به بيان گرفته كه در اشعار كهن كمتر ديده شده اين هم از ويژه گي هاي طبيعت حيران است , حميدي در ختم با گفتار شعریش چنين ابراز نظر مي كند :

خوش سرودست دل نشـين حـيران         ســفته گــويا دُر ثمــين حيران

عـــــارف ومـــرشـد طـريقت بـود        عــالم شرع وحـق وديــن حيران

قاضي شـرع و رهـــرو عـــــــرفان         مـصـدر خـــير مسلمين حيران

در زمانش بــعــلم و زهـــد و  ورع         بـــــوده سرخيل عابدين حيران

با وجــــــود ســــــيادت وشانش         بــود باخُـلق خوش متين حيران

سـحر آسـا سـخن ســـرائي كـــرد         در عــذوبت چـو عنگبين حيران

پـــيرو حــافظ است واز ســـعـدي         و زنظامــيست همچنـين حيران

گه ســـــروده قـــــصايـــد عربي         جـاذب و نــــورآفــريـن حيران

نظم او جمله بــهر انـــــسان بــود         خوش سرو دست نازنـين حيران

گاه شـــــعرش حــــواله درديست         گــفت بانـــاله حـــزين  حيران

گاهي اندرز و عــــدل وداد نـــمود         گاه تــنبــيه غــافـــلين حيران

گاه به عشق جــــــمال مـوجودات         روي  كـردي به ياسـمين حيران

سالـــــــها داد درس بــــهر خـدا         تا نـفس  هــــاي آخرين حيران

شادمان بـــــود بــــشادي مــردم         بـــــر غم هركس غمين حيران

گردمي داشتي زخــــرمـــن  فضل         بهر هر  فرد خوشه  چين حيران

با مـــقام رفــيع ومـــــنصب  علم         بـود  از  زُهـــدراه نشين حيران

نـــام اوست زنــــــــــده و جاويد         ارچـه در خاك شد دفين حيران

ارچه حيرانــــش بـــــود شــهـره         هست با نام شمس الدين حيران

                   شــد حـــميدي غــــريـق حـــيراني

                   اي خـــــدا رحــمتي بــــرين حيران

 2- نظر پژوهشي : توانمرد ستُرك زمانه استاد غلام حيدر يگانه:

مير سيد شمس الدين حيران از شاعران بزرگ غور در سنين جواني علوم مروجه زمانش را تحصيل كرد بزودي در زمره علماء متبحر و معتبر آنجا در آمد وي صاحب طبع خدا داد شعري بود بفرصت كم درين هنر به پختگي رسيد ودر محيط خويش شهرت يافت بعد از اداء فريضه حج بوظيفه قضاء  تقرر يافت و در آن هنگام ديگر به حيث عالم معروف در علوم اسلامي شناخته مي شد وقول آن در نزد صاحب نظران برهان وحجت بود . حضرت حيران با اين مايه از شريعت بطريقت روي آورد به سلسله متبركه قادريه متوصل شد وبمقام خلافت وانسان كامل رسيد.

كار نامه فرهنگي حيران بسيار گسترده وپربار است آثار منظوم ومنثور آن در زمينه هاي گوناگون علمي وهنري به زبانهاي دري وعربي بيشتر از بيست اثر ميباشد همين اكنون در اين محفل پژوهشي اين آثار ارجمند حيران را در هيئت نسخ خطي به خصوص بخط زيبائي خود حيران بدست داريم وزير مطالعه وتحقيق قرار دارد عبارت اند از :

1- ديـوان   غزليات.      2- الـهي  نامـه.         3- رساله امانيه.       4- حكايت نامه منظوم.

5- ادعيه هفت رنگ.      6- رساله سراجيه.         7- مـعراجنامه.       8- الفـــــــنامه.                  9- قــصايد عربي.   

10- کتاب تعلیم المتعلم به  لـسان عربی.      

11- موعظ ها ، خطابه ها ونصايح نامه ها.

حيران شاعر بلند پايه است تنها در غزليات شاعر سه صدو هفتاد پارچه غزل بزبانهاي دري وعربي وجود دارد ،‌ در غزل سرائي به استادان چون حضرات لسان الغيب حافظ ، شيخ اجل سعدي وابوالمعاني بيدل نظر داشته ودر مثنوي سرائي حكيم نظامي گنجوي را مي پسنديده ودر جهان انديشه وشناخت از آثار جاويداني عطار ، سنائي ومولاناي بلخ بهره مي برده اين شاعر بزرگ غور با چنين پشتوانه تزلزل نا پذير فرهنگي به نحو اگاهانه وخرد مندانه از فرهنگ ، فلكلور ولهجه زادگاهش در بيان مكنونات مافي الضمير خويش استفاده لازم كرده اند لذا اشعار شان بگونه وسيع در غور انتشار يافته است وبسياري از صاحبدلان سحر خيز غور غزليات پرشور وعرفاني حيران را صبح گاهان در پرده هاي پرفيض سپيده ها زمزمه مي كنند.

خوشبختانه درين روزها رياست امور مليت هاي صدارت به ابتكار وتلاش محترم سيد محمد رفيق نادم ودگروال سلطان احمد نواده هاي حيران وعده اي از فرهنگيان غور باستان محفل ياد بود اين سخنسرائي صاحبدل را به اشتراك شمار از بزرگان فرهنگي وهنري وادبي بپاداشتند كه ما در اين محفل باشكوه نظريات مشتركين را جلب مي نمايم وتوجه شانرا بمطالب زير جلب مي كنيم:

1. جايگاه حيران در زندگي وجامعه:حيران شاعر صوفي مسلك بوده داراي استغنا وطبع بلند انساني است تاج طريقت را بسر نهاده پرواي شاهان دوران را ندارد  و درجاي از پارچه شعري كه وقف تعبير وتفسير مفهوم طريقت شده است ميگويد: نــــدارنـــد پـــرواي شاهان دوران        بســركــــج نــــهاده كلاه طريـقت

 حيران عالي مقام از زندگي ودنـــيا تصاوير صـــوفيانه وعـــبرت انــــگيزي بـــدين شــــيرني وزيـــباي ارائـــه كــــرده است .

هـركــجا بينم رباطي كهنه و يــرانه       ياد ازين دنياي بــي بنياد مي آيد مـرا

ويا -                      نديده هيچكس از چرخ جزستمگاري       بزيري اين قفس واژه گون اطلس پوش

 اما اين رباط كهنه ومخروبه و اين قفس واژگون اطلس پوش را حيران كم بها نميدهد اين سرا را محل آزمايش ميداند واين عرصه را محل پرورش اگر آثار ديگرشان مطالعه شود از وقت ووسواسيكه شاعر در بر خورد باين رباط مخروبه ودنياي فاني از خود نشان ميدهد واز كوشش وبي ملالي كه براي سامان بخشيدن بامور اجتماعي از خود تبارز ميدهد دانسته مي شود كه حيران از جمله خير انديشان وصاحب نظران صاحبدل است كه انسان مسلمانرا شايسته ومستحق خير دارين ميداند ، حيران به عنوان نصيحت بدون ابهام پادشاه امير امان الله غازي را چنين خطاب مي كند:

خواهي كه سلطنت بتو همواره سركند        شاها ز لطف و عدل ز انصاف رومتاب

     وبه انسان وجامعه اين طور ميگويد :

 دستت چو ميرسد عمل خير پيشه كن       از فعل بد گريزكه فرصت بجاي تست

 ويا از نارسائي هاي جامعه اين طور شكوه سرميدهد :

  شيخ برکذب وكرامات وگدائي مشغول        خواجه را در پس سرغيبت ايشان ميراث

ويا -                    هركجا بي خرد وبد گهري گشته  بلند        وين تقاضاي زمانست چه ميبايد كرد

 4- تاثيرات حضرت حافظ بر حيران : استاد يگانه:

ديد صائب حيران ازشعر وزبان استوار ، تصاوير ، تمليحات ودقايق ديگر هنري درين عرصه نمايانگر اطلاع كامل شان از كار نامه هاي فرهنگ پيشينيان است ما درين ميان مي بينيم كه حيران به حافظ ارادت خاص داشته كوشيده است تا اين كشش را نشان بدهد باين مثالها توجه شود :

حافظ غزلي دارد باين مضمون:

 قتل اين خسته به شمشير تو تقدير  نبود        ورنه هيچ از دل بي رحم تو تقصير نبود

 حيران اين شعر را تضمين مي كند و اين طور پرورش ميدهد :

 دوش من از ستمت تا به سحر  نالـــيدم        يارب  اين ناله ما را ز چـه  تاثـير نـبـود 

حافظ مـي گــويد:‌

بــه تــــيرم گـــــر زند دستش  نگيرم        و گـر تــيغــم  زند منت  پـــذيـــــرم

حيران اينطورگفته:

به تيرم گرزند ماه كمان ابرو نــمي رنجم        اگر منرا دهد دشنام آن بدخون ميرنجم

حافظ مــــــيفرمـــايد:

                    شب تاريـــــك وبــــيم موج گردابي چنين هايل

حيران اينگونه مي سرايد:

                    شبي تاريك وره باريك و منزل دور و مركب لـنگ

                   حـــــرامي از پس و پيش است آه از اين اراذل  ها

حافـــظ ميگويد:

كلك مشكين تو آنگاه كه ز من  ياد كـند        ببرد اجر دو صد بـنده كــه آزاد كـــند

درطبع حيران اينطور سيلان دارد:

دل بـــي رحـــم تـو آنگه زمن  ياد كند        كه فلك خاك مرا درهـــمه جا باد كند

5- يك برخورد آگاهانه :

با اينكه حضرت حيران به بزرگوار حافظ ارادت فراوان نشان داده در ديوان غزليات شان واژه "مي" وباده در معني صريح بكار گرفته شده است واين خود مي رساند كه حيران قصد تقليد محض را از حافظ نداشته است با توجه به واقعيت زندگي ومحيط خويش پاره از بيان حافظ را درين عرصه براي خويش قابل استفاده ندانسته هيچگاه خود را به باده كشي ورندي متهم نكرده است دراين زمينه شعر حيرانرا باين مضمون ميخوانيم:

گر تُرا بخت وســــعادت بــــهره است        روبـــــه نزد مـــرشد عـــــالي جناب

نوش كـــن از دســــت آنـــشاه مدام        سـاغـــرو پيـــــمانـــه وجـــام شراب

و يا

                  مي را ز دست دوست گـــرفتن علي الصباح

                  انـــدر ميان شيشه مينا چــه خوشنما است

حيران به ذكر كلمه مرشد ، عاليجناب و دوست منظور خود را از شراب وپيمانه بوضوح بيان ميدارد وبايد تذكر داد كه حيران در همه ديوان خويش بيش از نه يا ده مرتبه باين باده نوشي صوفيانه نمي پردازد.

6- تاثيرحضرت ابوالمعاني بيدل برحيران :

بيدل خواني در ولايت غور ، بادغيس وهرات سابقه طولاني دارد حيران كه در هرات قضاوت داشته در آنجا بخشي از علوم را تحصيل كرده بود بولايت بادغيس سفر داشته وهم ازينكه بعضي واژه هاي هندي درآن راه يافته دانسته مي شود كه اشعار بيدل را بسيار خوانده اند واز آن در كار شعري اثر پذيرفته است واضحاً بعضي اوزان وتصاوير كه نسبتاً از بحور قليل الاستعمال است وحضرت بيدل غزلهاي غرائي درآن سروده است حيران چند بار بكار بسته واشعار خوبي در اين بحر آفريده است اما اثرات بيدل را در ابيات ديگري ازحيران نيز پيدا مي كنيم :

بـيدل اينطور مـــيفرمايد:

              اي خيال قامـــتت آه  ضعـيفان  را عـصا          بر رخـــت نـظاره ها را لـــــغزش  از جوش صفا

حيران اين چنين ميگويد:

              خــيال قامتت كـردم فغانم را عصاي شد          تصــور كــرده ام با كاكُلت بر  من بــلاي شد        

              تامل برجبين همچو  خورشيد تو ميكردم          دلم خون گشت وآنخون بركف دستم حناي شد

ويا -         اي مـخـزن اســــرار ثـنائي تو دهن هـا           جاســـوس بــــيان  صـــفت تست سخن ها

 ويا           

آب از چشمم چوكم شد بعد ازين خون ميچكد

طرح گلشن ميكنم چـون اشك گلگون ميچكد

 ويا -         اي زمـــزمه فـــرساي ثـنائي تـو زبانـها           گـــرديده ســـــــرا سميه شوق تو جنان ها

ويا -         توقف چيست اي غافل بيا سامان رفتن كن          اگـــر خـواهي رساني اين محامل در  منازلها

ويا           لعل تــو سرخي از ورق پان گــرفته است          يا آمده است لـعـل بـــدخشان  به  قـــندهار

 بوضاحت ثابت ميشود كه حيران به شاعران بزرگ زبان فارسي دري بالاخص به حضرت بيدل عشق فراوان داشته هم چنين حكيم نظامي گنجوي را در مثنوي سرائي مقتداي خويش قرار داده است و در مجموع ازين سرچشمه هاي جاويدان شعر وهنر بهره ها جسته تاثيراتي را كه حيران از حكيم گنجوي پذيرفته است در همه مثنويات شان بخوبي متبارز است .

7- بعضي تصاوير وتمليحات درغزليات حيران : استاد يگانه :

حيران با احاطه برگنجينه فرهنگ پيشينيان به انبوه از تصاوير وتمليحات مروج در قلمروي شعر دري دسترسي داشته بارها ازين گنجينه ها استفاده لازم كرده است پاره ازين موارد را نمونه مي آوريم:

 سگ گزيده:      گـــر تــــــــماشا كـــــنم  ز نخدانش          گويا  سگ گـــــزيـــــده بـــيند آب

يا -                چون كــتان پــاره پـاره شـد  جــگــرم          تاز  رويش رسيد يــــك  مـــــــهتاب

لرزه سيماب:     از آن مژگان خـــــونــريــز  غضبــناك          دل  من لــــرزه چــــون سيماب دارد

چیني فغفور:     زبس هجران كشيد است ايندل  پژمرده  زارم          فغان او صــداي چـيني فغفــــور را  ماند

چاه بابـــل:      بصد افسون نخست او را بچاه  بابل انـدازد         پس آنگه حربه اي از آهن و فولاد بردارد

قند پارسي وشكر بنگاله: 

                    ز چــــاشـني لـب لــعل تـو  اگر خندي         بـپارس قــــــند نمـاند شكر  به بنگاله

8- كار بُرد جمع الجمع:

جمع بستن بعضي كلمه هاي جمع در نزد حضرت مولاناي بلخي وديگر بزرگان سخن سرا ديده شده است ، حيران كه بزبان عربي دست رسي كامل داشته غزلهاي شيوا دارد غزلي كه شامل نه بيت است جزء در مقطع غزل آنهم :

الا يا ايُـهـاالــــساقي ادركاســــاً ونــــاولـــها

 از حافظ عليه الرحمه تضمين شده است همه جا قافيه را قصداً بجمع بستن دوباره كلمات جمع شعر شانرا زينت بخشيده اند كه چند بيت از آنرا طور نمونه به بيان مي گريم :

    چنـين دانسته ام از بحث و تكرار قبايل ها        كه هـــريك حكــم ميكردند برطبق دلايلها

   سـخن جاي رسانيدند اهل دانش وحكمت        كه از جـمع مسايـــل ها مركب شد رسايلها

چرا حيران نميخواني تو ايـــن مــصراع حافظ را

الا يــا ايُـــــــها الـــساقي ادركاسـاً ونــــاولها

 9- توجه حيران در فن بيان وبديع :‌ استاد يگانه‌ :

در سروده هاي حيران هم پاي ديگر شعر سرايان تركيبات ازقبيل تشبه ، استعاره ، تجنيس ، تضمين ،‌ ملمع ، ابهام ، تقسيم تاكيد ، مسمط وغيره موجود است.

رعايت اين شيوه ها درك عالي حيران از فن بيان مقام آنرا در شعر سرائي برجسته مي سازد و در بين شعرا معاصرش ممتاز وطور نمونه در تذكر بعضي مي پردازيم :

تشبه :            ور نظر مي كــــــــــنم  بـــه لعل لبش         دل مــــن  دود مــــي كـند چو كباب

تشبه مركب:    دو زلفـش را بــــروي هــمــچو ماهــش         رقـــــم  بر لـــوح اســـــطرلاب ديدم

استعاره :         بر سر و قدت سرو چمن راست چه  نسبت         اي سرو  سمن بـوي سمن بر چه نويسم

جناس:         

            از شصت او خــطا شد تير بر جان ضعيفم خورد

            يقــينم شد كه صــــياد من از ملك خطا باشد

تجنيس مزدوج:   

           برد ســـودايت ز رويـــم اي بت گل رنگ رنگ

           زد بـــپايم آرزويت اي مـــهي دل سنگ سنگ

 تجاهل عارفانه:       سنـبلستان است خطت يا بنفشه ياســمن          عنبر ساراست يا زلف تو يا مشك ختن

سوال وجواب:        يار بامن گفت ترك خواب كن گفتم بچشم          طاق ابرويم بخود  محراب كن گفتم بچشم

مراعات النظير:       هركه را فكر خـيال است و به سـر سودائي          من بسوداي دهان وخـط و خالت باشم

ابهام :                 چـشم تـــو فـتـنه است  بهر سو نظر مكن          مـردم بدور چشم تــو بيــمار مي شود

ملمع :                 ســـــلامـي بــــگو از  زبـــانـم  نــسيما         عــلي مـــن يــكــــون نبــياً كــريما

تفريق :                گل گلـــزار به روي تو  چــه  نسـبت دارد         او به لطف است وليكن تو بدين زيـبائي

تقسيم :               جبين وچـهره وچشم تواي  شهي كـــشور          اول مه است و دوم مـهر و سومين اختر

تنسيق صفات :      دلم خون گشت از هجران يار  نو مسلـماني         به سنـگين دل نا قابـلي طفل دبستاني

ردالعجزا صدر:       ز صحن جوي بارها ز لــعل ســم  توسنـش         چو سرمه شد بچشم من هزارها غبار ها

                        هـــزار ها غبار ها به اوج چــرخ خــيمه زد          بگــرد تو نمي رسد يكي ازين  هزار ها

بيان وتفسير :       اي خطت سبزو دلت غنــچه زبانت  شــكـر          طلعـتت مـاه ورخت مهر و دهانت كوثر

تاكيد :                 گــــــــر آن پــــــــــري رو از  من  بـرنجد          استغـــــــــفرالله  استـغـــــــــــفرالله

گويش ويا اصطلاحات غوريان در غزل حيران واژه هاي چون :

جيگر :              از خـــون جــيگر من بيــچاره چون حــنا         در روزعيد بركف آن پاچه خوشنما است

غاز:                  قاضي صدرگفت كه حيران فروش كـــيست        صـد ها چو اين مبيع  بيك غاز مي خرم

مجهول:             به حــــــال ما  نظر كــن از ســــرلــطف        بــــسي مجـــــهـول  و نادانـم يا غوث

اژدهار:              زلــــف كـــج  تــو تكـيه بــماه رخت زده        يا خــفته اسـت  در بـــر روي تو اژدهار

كلك :              مسكين دلكم با كلكي گـشته گــــرفــــتار        با سـنـبلك و كـاكلـــكي گـشته گرفتار

قبقان:              از طمع هم ميشود طامع هلاك اي  هوشمند        گرگ و  روبـه را در آرد برتهي قبقان طمع

عرقچين:           عرقچين سرت با مــو هاي مشك  افــشانت        به نيكــوئي تناب خيمه گاه حور را ماند

1- جيگر بمعني {جـــكر}.    2- غــاز بـمعــني {كـــم ارزش}.   3- مـجــهـول بمـعــني {نا معلوم}.

4- اژدهار بمعني {اژدها}.  5- كلك بمعني {درد سر ومزاحم}.   6- عرقچين بمعني {كلاه نازك تكه اي}.

نسبت فــــــــــعل و فاعل:

نمونه فاعل جمع وفعل مفرد:

                    گوساله پرستان طلب نام و نــشان كــــرد        آخــــر كـــه گذشتند ازين نام و نشان ها

يا -                هــــربي ادبي ببزم مـحبت كـــــجا رسد         نا مـــــحرمان بـه خلوت دل ها نمي رسد

 در اين دوبيت و گوساله پرستان ، و نامحرمان فعل جمع و نمي رسد ، وكرد فعل مفرد آمده است.

قابل ياد آوريست كه واژه هاي ساختن ، ساخت ، سازم ، سازي ، سازند ، سازند را در اشعار حيران كه دربعضي موارد به مفهوم كردن آمده است مثالهاي شانرا همرديف اينطور ميخوانيم:

  ساخت :          ويا چــــو بلبل شــوريده حال از غـــم گل        زشام تا به سـحر از فــراق افغان و ساخت

سازم :            با وجــود جور و ظلمش صبر اگرسازم بــود         بر من محزون به از صوم و صلواة و هم ز حج

سازي :           اگـــر يـكـــره نظــر ســــازي به حـيران          بمن بـــــهتر بــــود از تــخت و از تاج

سازند:            گـــــربـــــــدانند شـــــرح حــــالم  را         گريـــه ســـــازند بــــحال مـن احباب

سازد :             به خاكـم گــــــــرســـازد مــهي مـــن         نمايـــــم بـــــعد مـردن چشم خود باز

ساز :              تــــــرا بازهــــــم قسم بر چـشم مستت         نگاهــــي جـــــانـب حـيران خـود ساز

 جالب توجه است كه :

حضرت ميرعبدالخالق آثم مشهور به صاحبي شاعر بزرگ ديگر غور نيز كه بزبان عربي تسلط داشته اند ودو جزء از قرآن شريف را بنام دُرالمنظوم به نظم تفسير كرده است از كلمه ساختن عين برداشت را داشته اند ودربسيار موارد به مفهوم كردن آنرا بكار بسته اند .

باين نتيجه مي رسيم كه حيران شاعر آگاهي بوده است اگر از يك جانب به گنجينه هاي ادبي تكيه داشته از جانب ديگربه فرهنگ فلكوريك ولهجه محيط خويش به شايسته گي بهره جسته است بسوي كمال روكرده است.

10- غزليات امانيه حيران: استاد احمد شاه سليمي :

قاضي ميرسيد شمس الدين حيران در دوره امير حبيب الله خان ، امير امان الله خان ومحمد نادر خان امرار زندگي داشته از مطالعه رسايل حبيبه وامانيه چنين استنباط ميشود كه حيران از واقعيت هاي تاريخي و رويدادهاي سياسي معلومات وسيع داشته طور خلاصه نشان ميدهد كه افغانها بدوره حبيب الله خان دارايي استقلال نبوده تسلط بيگانه همه افغانها را در خفقان نگه ميداشته حيران بآن دوره بمثابه يك دوره تاريك اشاره نموده و مرور مختصر را كافي شمرده است .

حيران پس از جلوس شاه غازي به تخت شاهي وخاصتاً بعد از آزادي كشور از يوغ استعمار برتانيه كبير خود را نهايت سربلند وحتي خداي ميدان مي بيند لذا با غرور وشهامت افغاني ، روحيه ضد بيگانه پسندي واستعماري اش را در غزليات رساله امانيه خويش انعكاس ميدهد وبعضي از كشور ها را بد بين وطن واستقلال كشور خود پنداشته وبه تكرار نام آنها را درغزليات شيوا بيانش جاي داده است مثلاً :

               دولت رومــي وچـــيني وفـــرنگ باروس        خـــائف از فوج جهان گير امان الله است

حيران درغزليات امانيه اش بگونه مثال برخي از وظايف وتاكيدات را بشاه خطاب مي كند ذيلاً خلاصه ميكنيم:

توجه وخدمت بدين اسلام ، تنظيم نمودن سپاه ولشكر، توجه به امور اقتصادي ، تكيه زدن به علم وفن ، تماس باهل علم ودانش ، توجه به عدالت وباخبري از رعيا ، حيران با دقت پيش بين آينده است شاه را از هرگونه تغافل برحذر مي دارد واو را به پشتي باني از نهاد هاي عقيدوي وعنعنوي اجتماعي اش دعوت ميكند واو را اندرز ميدهد دريكي از غزلهاي او ديده ميشود كه با چه اسلوب غرور آميز وافتخار آفرين درقالب وزن وقافيه شعري شاه غازي را متوجه عرصه هاي مختلف دولت داري نموده او را هوشيار باش ميدهد وسمت هاي اساسي كار ووظايف را برايش به عنوان اساس وتهپايه مقاوم وپخته برنامه هاي اصلاحاتي آن پيشكش مي نمايد بگونه مثال يكي از غزلهاي شانرا به بيان مي گريم:

 اي امـــارت شد بكامت شاه خـــود مخـتار باش         همــچوبخت خـود بـكار مملكت بيدار باش

بخت ودولت شد غلامت ملك وحشمت  شد بكام         هرچه خواهي ميكني برامردين هوشيار باش

سـاعتي در احترام اهل عــــلم و فــــيض كوش        لحظه ئـي  همراه فـوج و يار منـصبدار باش

يكدم از حال فقير و بيكس و مـــحتاج پــــرس         يك نفس هـم  راحت دل خستگان زار باش

برخي خود را حالي از اموال بــــيت المالــكــن         ذره ئي بــــر  جستجوي درهم و دينار باش

گاه گاهي روي كــن بـــــــرتاجـــران مملكت         يكــــزمان  هم هم زبان مردم دين دار باش

هر يكي زين گفته ها مستوجب عـــدلست و داد         بـعد از ايــن از نعمت دارين بر خوردار باش

شــاه را بــــر آفـــتاب مـــعـدلت نسبت كنند         يعني  يكسان بـر سر ابرار و بـــر اشرار باش

       چونكه حيران ســــالها حمد و ثـــنايت مي كند

       باخـــبر از حـــال ايــــن بيچاره افـــگار بــاش